Koolmezen in 4 weetjes

Koolmezen zijn vaak niet schuw in de buurt van ‘hun tuin-mensen’. Ze broeden graag in nestkasten en maken gulzig gebruik van aangeboden voer. Na de roodborst, is de koolmees vast de meest bekende vogel van Nederland. Je vindt ze in de stad en op het platteland, in bos, park, tuin en op het balkon. Het risico bestaat dat je zo aan ze gewend raakt, dat je ze amper nog opmerkt. Daarom: 4 zeer merkwaardige weetjes over de koolmees. Dan kijk je weer eens met andere ogen naar ze.

In de lente ondergaat het lijf van een mannelijke koolmees een wonderlijke transformatie om zich voor te bereiden op het broedseizoen. De testes (zaadballen) worden enorm veel groter, soms wel tien keer zo groot als in de winter. Dat is nodig om sperma te maken en het hormoon testosteron, dat een belangrijke rol speel bij de gedragsveranderingen in het voorjaar, zoals baltsen en zingen.

Die grote zaadballen moeten natuurlijk wel in dat kleine lijfje passen. Gelukkig is daar een prachtige oplossing voor: de maag wordt sowieso al kleiner in het voorjaar. In de winter is de maag van een koolmees namelijk goed gespierd, om harde zaden en noten te vermalen. In de lente eten ze echter zachte insecten en dan neemt de spiermassa van de maag af en komt er ruimte vrij. Ook het vrouwtje benut deze extra ruimte, maar dan voor het ei dat ze dagelijks legt tot ze er 6 tot 12 heeft en gaat broeden.

Ervaren koolmeesmannen, hebben soms tientallen liedjes geleerd. Al die variatie in korte tijd, kan bij een rivaal de indruk wekken dat er al meerdere koolmeesmannen in het gebied zijn en dat het territorium dus druk bezet is. Met een mooi woord: een akoestische illusie. In de stad is hun zang nog gevarieerder. Misschien omdat er meer lawaai is, of meer concurrentie. Hoe meer liedjes een koolmeesman kent, hoe aantrekkelijker hij juist is voor een vrouwtje.

Een koolmeesvrouw is ook niet voor de poes, zeker als ze op haar nest zit. Voelt ze zich bedreigd, dan zet ze haar veren en staart wijd uit, beweegt haar kop naar voren en maakt een sissend geluid. Weet je niet waarmee je te maken hebt, dan doet het denken aan een slang. En veel dieren hebben een aangeboren terughoudendheid ten opzichte van slangen.

Ze doet het dus om zichzelf en haar eieren of jongen te beschermen tegen rovers zoals wezels, eekhoorns, of… mensen. Vrijwilligers die met de beste intenties haar jongen komen ringen voor onderzoek, schrikken zich ook wel eens een hoedje als ze dat sissen voor het eerst horen.

Koolmezen laten zich ontzettend makkelijk onderzoeken, juist omdat ze overal voorkomen en graag in nestkasten broeden. Onderzoekers hebben zelfs het hele genoom van de koolmees in kaart gebracht. Wat blijkt: ze hebben bovengemiddeld veel genen die gekoppeld zijn aan leervermogen. Het zijn dus erg slimme vogels! Als je kijkt naar het leren van nieuw gedrag, dan staat de soort zelfs in de top 3.

Dat blijkt ook uit hun gedrag. Naast kraaiachtigen, is de koolmees een van de weinige vogelsoorten waarvan bekend is dat ze gereedschap gebruiken om voedsel te verkrijgen. Er zijn waarnemingen van koolmezen die een naald van een conifeer in de snavel vasthielden en deze gebruikte om larven uit gaten in bomen te halen. Ze leren vooral van hun partner of - buiten het broedseizoen - van de andere koolmezen in de groep.