Wat spoken ‘onze’ vogels uit in de Sahel?

Wie kijkt er nu niet hoopvol uit naar het voorjaar? Naar april, naar de eerste gele kwikstaarten tussen de schapen op zoek naar insecten. Naar de zingende grasmus in de duinen, de baltsvlucht van de boompieper op de hei, de bonte vliegenvanger die de nestkastjes checkt. Het zijn deze – en nog veel meer soorten – zangvogels die nu in Afrika verblijven, waar ze onze winter doorbrengen. Voor veel vogels is de Sahelzone tussenstop of eindhalte.

Hoe het met trekvogels gaat die broeden in Nederland, hangt sterk af van hoe ze de winter doorkomen in Afrika en of ze hun trektochten weten te overleven. De aantallen grasmussen in Europa bijvoorbeeld, stortten in de jaren zeventig van de vorige eeuw in tijdens de jaren van de grote droogte in de Sahel, die zeker een decennium zou aanhouden. Het veroorzaakte eveneens een humanitaire ramp: een hongersnood onder miljoenen Afrikanen.

Gelukkig zijn de winters in dat deel van Afrika al een flink aantal jaren veel natter – en onder invloed van klimaatverandering in de toekomst mogelijk nog meer. Hierdoor keren er nu al trekvogels als grasmus, rietzanger en purperreiger in grotere aantallen terug uit de Sahel; er floreren weer soorten als broedvogel waardoor ze van de Rode Lijst van Nederlandse broedvogels konden worden geschrapt. Het maakt direct duidelijk waarom de bescherming van vogels niet ophoudt bij menselijke grenzen en waarom het zo belangrijk is dat Vogelbescherming deel uitmaakt van BirdLife International: de grootste natuurorganisatie ter wereld. Met veel BirdLife Partners op het Afrikaans continent onderhouden wij nauwe banden.

Tot voor kort was nauwelijks bekend wat veel van ‘onze’ vogels – de zomervogels uit Europa en dan vooral landvogels – in dit enorme gebied in Afrika ’s winters uitspoken. Waar en hoe leven ze, in welke aantallen? Wat is de invloed van de grote landschappelijke veranderingen in de Sahel? Daar is nu verandering in gekomen. Een klein team van Nederlandse onderzoekers – Leo Zwarts, Rob Bijlsma, Jan van der Kamp en Marten Sikkema – heeft een ongelooflijke prestatie geleverd door van 2007 tot en met 2019 de Sahel te doorkruisen om vogelonderzoek te doen. Vogelbescherming heeft het Sahel-vogelonderzoek ondersteund, onder meer in het kader van ons Living on the Edge-project. Onlangs publiceerden de onderzoekers hun resultaten in een dik nummer van het wetenschappelijke tijdschrift Ardea van de Nederlandse Ornithologische Unie, dat overigens uiterst leesbaar en zeer interessant is. Het artikel dat je nu leest, kan slechts een tipje van de sluier oplichten van de kennis die hierin wordt geëtaleerd.

De Sahel in enge zin is het gebied direct ten zuiden van de Sahara, dat zich uitstrekt van de Atlantische tot de Indische Oceaan, van Mauritanië en Senegal in het westen, tot Ethiopië in het oosten. De Sahel in ruime zin, zoals hier bedoeld en waar het onderzoek plaatsvond, is een gebied van 6000 bij 1600 km, in totaal bijna 10 miljoen km2; zo groot als het hele Europese continent. Het is de brede overgang van de droge Sahara in het noorden tot de natte tropische bossen in het zuiden en bestrijkt ook de Sudan- en de Guinéezone. Vooral de mate van regenval bepaalt hoe het landschap eruit ziet. Je vindt er halfwoestijn, savanne, acaciabossen, moerassen, rivieren en tropisch regenwoud en tegenwoordig vooral landbouwgrond.

De onderzoekers telden van november tot in maart alle vogels in het duizelingwekkende aantal van 2144 steekproefgebiedjes, representatief voor de diversiteit aan landschappen binnen de Sahel. Niet alleen de trekvogels uit Europa, Noord-Afrika en Azië werden geteld, ook de lokale, Afrikaanse soorten. Ze keken naar het gedrag van de vogels en waar de vogels hun voedsel zochten, in welke soorten bomen en struiken. En dat deden ze dus in 14 landen, waarvan in de loop der jaren een steeds groter deel werd geteisterd door oorlog, terrorisme en politieke onrust door staatsgrepen.

Waar precies trekvogels uit Europa voorkomen wordt vooral bepaald door de mate van openheid van het landschap, die in de Sahel weer vooral door regenval wordt gestuurd. De overeenkomsten met hun leefgebieden in Europa zijn duidelijk als je door je oogharen kijkt. Duinpiepers, gele kwikstaarten, tapuiten en kortteenleeuweriken bijvoorbeeld houden meer van openheid, boompiepers zoeken in besloten terrein onder bomen hun voedsel en de roodkopklauwier jaagt op insecten op de grond vanuit bomen en struiken.

Bomen en struiken zijn heel belangrijk voor allerlei soorten grasmussen, waaronder baardgrasmussen, braamsluipers en bergfluiters; deze werden vooral in de savanne gezien. De bonte vliegenvanger en de orpheusspotvogel daarentegen vind je meer in natte, gesloten bossen in het zuiden van de Sahel. Je ziet die vogelsoorten overigens niet overal of evenveel in elke boom of struik, integendeel. 99 procent van alle vogels werd gezien in slechts 41 van de meer dan 300 soorten bomen en struiken. Vooral twee soorten acacia’s en de woestijndadel bleken favoriet, terwijl dat bij lange na niet de talrijkste boomsoorten waren. Bergfluiters zaten zelfs bijna alleen in deze bomen. Algemeen gesteld, blijken de insectenetende vogels een voorkeur te hebben voor doornige soorten.

Satellietbeelden die de toe- of afname van bos laten zien zeggen dus niet veel; het gaat om wélke bomen toe- of afnemen. Regenval bepaalt voor een groot deel de bedekking door bos, maar ook het gebruik ervan door de bevolking. Die plant én kapt selectief. Bepaalde bomen, zoals een van de acacia’s die zo belangrijk is voor vogels, worden zeer gewaardeerd en dus gespaard of geplant. Cashewplantages echter hebben niets te bieden voor vogels; helaas zijn juist die de laatste decennia flink uitgebreid in het zuidelijk deel van de Sahel. Hierdoor is heel veel leefgebied voor trekvogels én lokale vogels verdwenen. Ook de omzetting van savanne naar landbouwgrond heeft voor veel vogels een armetierig leefgebied opgeleverd, hoewel enkele soorten, zoals de gele kwikstaart, daarvan juist hebben geprofiteerd.

Het onderzoek maakt ook mogelijk om te berekenen hoeveel trekvogels er overwinteren in de Sahel. Degelijk onderbouwd geven de onderzoekers schattingen die werden vergeleken met eerdere schattingen van de populaties van tientallen soorten die in Europa en Azië broeden. Van bepaalde soorten zijn die nieuwe schattingen veel hoger dan eerdere, zoals die van de bergfluiter, de maskerklauwier en van baardgrasmussen. Van andere soorten, zoals de gekraagde roodstaart en de grasmus lijken de broedpopulaties juist te worden overschat. Verder moeten de verspreidingskaarten van veel soorten vogels die in Afrika overwinteren worden aangepast aan de hand van het nieuwe onderzoek. Het blijkt dat de winterverspreiding van vooral wijdverbreide soorten, zoals de tjiftjaf, sterk overschat wordt. Bovendien blijken veel soorten noordelijker in de Sahel te overwinteren dan eerder gedacht, zoals de tapuit, en andere juist weer zuidelijker, zoals de grauwe vliegenvanger.

Het is nu aan de internationale vogel- en natuurbescherming, waaronder BirdLife International en lokale en regionale partners en partijen, om de waardevolle kennis die het onderzoek heeft opgeleverd, maximaal te gebruiken. De Sahel staat namelijk onder grote druk door sterke bevolkingsgroei, waardoor veel bomen en struiken worden gekapt, savannes worden omgezet in landbouwgebied en grote gebieden worden overbegraasd door vee.

Om de gevolgen van deze negatieve ontwikkelingen een halt toe te roepen werken de betrokken landen samen om een gigantische groene gordel van duizenden vierkante kilometers te realiseren, het Great Green Wall Initiative. Oorspronkelijk bedacht als een enorme plantage van bomen, zal de Great Green Wall intussen veel meer een mozaïek worden van bomen en bosjes, bedoeld om het landschap te herstellen.

Dankzij de inbreng van BirdLife en Vogelbescherming op de achtergrond is er bij het aanplanten en beschermen van bomen ook veel meer aandacht voor biodiversiteit. Het uiterst waardevolle onderzoek van de vier bevlogen Nederlandse ornithologen maakt het mogelijk om er goed onderbouwd voor te zorgen dat deze Great Green Wall ook aantrekkelijk wordt voor vogels. Voor zowel de trekvogels als de lokale vogels, maar zeker ook voor de plaatselijke bevolking.

Lees meer over het Nederlandse Sahelonderzoek