Vogels in hun territorium

Voorjaar in het bos: dat is het feest voor de vogelaar: zoveel vogels laten zich zien en horen, er zijn zoveel uitingen in gedrag. Met als rode draad: ‘Hier ben ik! hier woon ik!’

Een grote bonte specht roffelt op een resonerende tak van een berk. In de hoge beuk ernaast hoempt een holenduif; koeren zou ik het niet willen noemen. Boomklevers fluiten luid en duidelijk naar elkaar; wat verder weg is ook de hoge, ijle zang van een boomkruiper te horen. In de blauwe lucht vliegt plots een havik over met trage, stijve vleugelslagen. Hij heeft zijn staart samengevouwen en onderstaartdekveren uitgezet. Hoewel de zon al uren op is, zingen er nog steeds merels, mezen en winterkoningen. Een zanglijster krijgt er helemaal geen genoeg van en zingt al vanaf twee uur voor zonsopgang. Dan hoor ik de weinig opvallende zang van een appelvink. Van het meer verderop komen de keffende geluiden van meerkoeten en het brullen van futen.

Bijna alle vogels manifesteren zich tijdens het voortplantingsseizoen met bepaald geluid, gedrag en uiterlijk, om een partner aan te trekken (‘hier ben ik!’) en om een territorium te claimen en rivalen af te schrikken (‘hier woon ik!’). Het maakt dat een bos in het voorjaar bruist van vogelleven. Vogels die tot voor kort nauwelijks te vinden waren, laten zich nu zien en horen. Het voorjaar is er de aangewezen periode voor, omdat er gebroed moet worden: het voedselaanbod zal de komende weken en maanden een piek bereiken en daar wil je wel je jongen van laten profiteren.

Bij veel soorten vogels is er overigens duidelijk verschil in zangtype of baltsgedrag, afhankelijk van de functie: een partner verleiden of een territorium verdedigen. In het laatste geval is de zang vaak veel eenvoudiger, zoals bij de grote karekiet of de witte kwikstaart.

Veel vogels zijn een gebied trouw over een bepaalde periode, we noemen dat wel een home range. Een holenduif bijvoorbeeld bestrijkt een enorm gebied om voedsel te zoeken. Hij vliegt daarvoor soms wel tientallen kilometers. Een groenling vliegt ook wel een paar kilometer heen en terug voor zijn voedsel, vaak gebroederlijk met de buren.

Pas als een gebied verdedigd wordt tegen soortgenoten, of soms zelfs andere soorten, dan spreken we over een territorium. Voor een holenduif of groenling is dat alleen de onmiddellijke omgeving van het nest. Ze broeden daarom vaak dicht bij elkaar, de territoria zijn geclusterd. Bij kolonievogels als grote sterns is de grens van het territorium tot waar hun snavel kan reiken.

Voor veel andere soorten vogels moet alles zo’n beetje gebeuren in het territorium: paarvorming, voedsel zoeken en broeden. Zoals voor bosuil, boomklever, vink en roodborst. Zij verdedigen hun grotere territoria daarom fel tegen rivalen. Uitgesproken standvogels, zoals de bosuil, zelfs het hele jaar door. De territoria zijn bij dit soort vogels heel regelmatig verdeeld over geschikt leefgebied (habitat). In habitat van hoge kwaliteit, met veel voedsel, zijn de territoria kleiner; waarom zou je een groter gebied verdedigen? In optimale leefgebieden zie je in het voorjaar vaak de sterkste mannetjes als eerste verschijnen. Hier is de kans op het grootbrengen van nageslacht dan ook het grootst.

Bij heel veel soorten zijn de territoriumhouders dominant over indringers en winnen zij de conflicten. Dat komt omdat de territoriumhouder agressiever is. Voor hem is het territorium vertrouwd: hij kent de plekjes met veel voedsel en weet waar het veilig of juist gevaarlijk is. Het territorium is voor hem van grotere waarde dan voor de indringer, die het gebied niet kent. Daarom is de territoriumeigenaar bereid om een zeker risico te nemen en het gevecht aan te gaan. Uit onderzoek blijkt dat bij het wegvallen van de eigenaar de indringer die het territorium overneemt zich precies zo gaat gedragen.

Vogels weten overigens snel wie de buren zijn, veel vogels zijn zelfs individueel herkenbaar of delen een lokaal dialect van de zang. De agressie tegenover hen is een stuk kleiner dan tegenover echte vreemden.

Territoria kunnen niet alleen door een individu of een paartje worden verdedigd, ook groepen van één soort kunnen dit doen. Een mooi voorbeeld is de staartmees. Die verdedigen ’s winters als groep een tamelijk groot gebied tegen andere groepen. In het voorjaar valt de wintergroep uiteen in paren, die elke een territorium vestigen.

Hoe groot een territorium is, hangt ook af van de grootte en het voedsel van de soort. Grote vogels hebben meer voedsel nodig en hebben in de regel een groter territorium. Carnivore vogels, vooral roofvogels hebben ook een groter gebied nodig dan herbivore vogels om in hun voedsel te voorzien. Voedselterritoria komen ook veel voor, maar die zijn flexibel van aard.

Een grote zilverreiger zie je vaak een voedselterritorium verdedigen. Met krachtige, diepe vleugelslagen worden indringers verjaagd. Maar als er ergens plotseling veel vis is, dan duiken alle zilverreigers op deze bonanza en worden er geen territoria verdedigd. Het is niet nodig en zou teveel energie kosten. Want dat is de constante afweging bij vogels: is het de moeite waard om hier energie in te steken?

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Vogels 2019 nr. 2.