Variaties in aantrekkelijkheid

Een slordige eeuw geleden bestudeerde de Nederlandse wetenschapper – en latere Nobelprijswinnaar – Niko Tinbergen rosse franjepoten op Groenland. De rosse franjepoot is een steltloper, nauw verwant aan de kanoet en aan de paarse strandloper, de blonde ruiter, onze eigen grutto en nog flink wat andere vogels. Op Groenland deed Tinbergen een merkwaardige ontdekking. De mannetjes rosse franjepoot kiezen welbewust een vrouw en zorgen vervolgens voor het kroost dat uit hun kortstondige huwelijk voortkomt. Die vrouw is ook nog groter dan de man en feller gekleurd; alles de omgekeerde wereld van hoe het bij de meeste dieren gaat.

Geruime tijd later gebruikte de Amerikaanse evolutiebioloog Robert Trivers deze waarneming voor een ‘theorie over ouderzorg’. Die komt erop neer dat de verdeling van de ouderzorg – de zorg dus van een ouder voor de kinderen – de drijfveer is voor de evolutie van verschillen in seksualiteit tussen mannen en vrouwen. Anders gezegd; de sekse die zich het minst bezig houdt met de kinderen, moet knokken met seksegenoten om de gunst van een individu van de andere sekse. Wat meestal neerkomt op: groot, agressief mannetje vecht met andere grote agressieve mannetjes om de gunst van een kleiner, onopvallend vrouwtje.

Zo werkt het ook bij mensen. Toch? Mannen zijn stoere rokkenjagers, vrouwen zoeken een betrouwbare, vaste partner. Omgekeerd aan de wereld van de franjepoten, maar hetzelfde principe én evolutionair gezien het meest logisch; de man is gebaat bij zo ruim mogelijke verspreiding van zijn zaad (genen), de vrouw bij veiligheid voor haarzelf en haar opgroeiende kinderen.

Maar werkt het écht zo? Nou, daar valt op af te dingen. Kanoeten, paarse strandlopers en blonde ruiters bijvoorbeeld houden er interessante, soms onverwachte variaties op na. Bij kanoeten kiest juist de (grotere!) vrouw haar partner. Ze delen echter heel emancipatoir de ouderzorg; om beurten zitten ze even lang op de eieren. Maar als die uitkomen knijpt het vrouwtje ertussenuit. De man houdt drie weken lang de kuikens warm, voedt ze en beschermt ze tegen poolvossen en roofzuchtige meeuwen. Als het grut groot en sterk genoeg is, gaat ook vader ervandoor.

Paarse strandlopers kennen dezelfde huwelijkse voorwaarden als kanoeten. Een verrassend experiment bij deze vrij makke soort suggereert dat de desinteresse van kanoetenvrouwtjes voor haar kuikens relatief is. Als het mannetje wordt weggevangen, dan blíjft het vrouwtje en neemt ze wél de broedzorg op zich. Wat hier precies de ‘afspraken’ tussen man en vrouw zijn, en waarom, dat is nog onduidelijk.

Dat geldt ook voor de ‘afspraak’ om – in elk geval voor één seizoen – monogaam te zijn. Bij blonde ruiters blijken de dames toch minder eenkennig te zijn dan in het klassieke patroon. Blonde ruiters kennen een razend fascinerende huwelijksmarkt, vergelijkbaar met kemphanen. Het gaat te ver om dat nu uit de doeken te doen. Maar ook hier kiezen vrouwtjes ‘hun’ man en zorgen ze voor het kroost. DNA-analyse van de eieren liet echter tot ieders stomme verbazing zien dat er 39 vaders voor 30 broedsels waren! De kuise zorgzame moeders ontmaskerd, en een flinke deuk in de ouderzorg-theorie.

Het kiezen van een partner heeft in de loop van de evolutie tot soms extreme verschillen geleid in uiterlijk en gedrag tussen de seksen.

Wie kent niet de David Attenborough-filmpjes van de prieelvogel? De mannetjes bouwen schitterende shownesten met exotisch versierde voortuinen. De vrouwtjes lopen de creaties kritisch af. Ten slotte kiezen ze de bouwer van de mooiste tuin om zich in het shownest door hem te laten bevruchten. Maar alléén als dat nest een achterdeur heeft; ze wil eruit kunnen als het haar niet bevalt. Zonder achterdeur loopt ze het risico verkracht te worden. Die achterdeur is in de loop van de evolutie afgedwongen door vrouwen die zelf over lot en leven wilden beschikken. Evolutie is dus heel wat meer dan survival of the fittest!

Bij al deze leuke inkijkjes in vogellevens speelt seksuele selectie. Anders dan bij natuurlijke selectie worden evolutionaire veranderingen niet afgedwongen door ‘fitness’ maar door eigenschappen die om een of andere reden seksueel aantrekkelijk zijn. Daarmee evolueren, volgens de evolutiebioloog en ornitholoog Richard Prum, ook mooie zaken als schoonheid, en seksuele en sociale autonomie van vrouwen. Emancipatie dus. Dat streven van vrouwen naar autonomie verklaart veel van het gedrag van mannen.

Daar krijgen we in krant en tijdschrift maar weinig van te lezen als het gaat over paargedrag, baltsgedrag en paarvorming, terwijl het je beeld van evolutie zoveel rijker en interessanter maakt. En dat geldt niet alleen voor de dierenwereld.