Zuidwestelijke Delta stroomt vol vogels

Oneindige vergezichten over wereldzeeën staan allang in het scheepslogboek wanneer zeelui de Westerschelde opdraaien met Antwerpen als bestemming. De verdiepte vaarweg van de Scheldemonding kronkelt zich langs Vlissingen en Terneuzen richting deze Belgische haven. Voorbij Ossenisse komt alle stuurmanskunst van pas om een oceaanreus te laveren tussen de Plaat van Walsoorden en de Platen van Valkenisse. De twee koeltorens van de kerncentrale Doel domineren allang de horizon. Evenals ontelbare windmolens, opslagtanks en havenkranen. Nog één haakse bocht en dan zijn de loswallen in zicht.

Juist in die haakse bocht wacht een verrassing. Althans, voor de zeerot die hier enkele jaren niet meer is gepasseerd. Want hier lag een zeedijk, met daarachter de akkers en bosschages van de Hertogin Hedwigepolder, maar sinds 2022 heeft landbouwgrond er plaatsgemaakt voor ‘estuariene natuur’, ofwel een gebied met veel natuurlijke dynamiek onder invloed van eb en vloed bij riviermondingen.

De Hedwige is één grote, voedselrijke vlakte van slikken en slenken, onderhevig aan soms wel vijf meter getijdeverschil, – samen met een 170 hectare ontpolderd deel van de Prosperpolder aan Belgische zijde. Het zeewater voert hier grote hoeveelheden voedsel aan, evenals zand en kleideeltjes die hier rustig tot bezinking komen. Op enig moment zullen hier de eerste zoutwaterplanten kiemen en met de jaren ontstaan er schorren, Zeeuws voor kwelders.

Je kunt er niet omheen: de Zuidwestelijke Delta is, naast de Waddenzee, een essentiële schakel in de zogenaamde Oost-Atlantische vogeltrekroute. Eén miljoen vogels pleisteren hier om te rusten en zich tegoed te doen aan allerlei bodemleven. Van garnaaltjes tot kleine vis, van slijkgapers tot zeeduizendpoten. Binnen de Delta neemt de Westerschelde weer een aparte positie in. Het is met de Eemsmonding de enige zeearm zonder groot waterwerk waar Nederland zo’n patent op heeft. Zout en zoet omarmen zich hier in der minne, het getij heeft volledig vrij spel. Hoe idyllisch dit ook klinkt, het landschap van slikken, schorren en zandplaten heeft door de eeuwen heen flinke knauwen gekregen. Door inpolderingen, uitdijende havengebieden en het bevaarbaar houden van de Westerschelde voor steeds grotere zeeschepen. De vogels hadden lange tijd het nakijken.

Sonja Weeda van Vogelbescherming straalt daadkracht uit als ze vertelt over haar beschermingswerk in de Delta. Als kustvogelspecialist is zij onder meer actief in de Coalitie Delta Natuurlijk. Dat is een breed samenwerkingsverband van Vogelbescherming, het Zeeuwse Landschap, Staatsbosbeheer, het WNF, Natuurmonumenten en de Zeeuwse Milieufederatie. Al deze partijen doen ook mee met het Netwerk Actieplan Deltanatuur, waar ook waterschappen, drie provincies, Rijkswaterstaat en het ministerie van LVVN bij aangesloten zijn.

Sonja: “Iedereen is het erover eens dat de Waddenzee een uniek natuurgebied is. De Zuidwestelijke Delta was daarmee enigszins vergelijkbaar. Dat had ooit alle kenmerken van een dynamisch getijdegebied, bevolkt door massa’s vogels die we ook van de Waddenzee kennen. Van die natuurlijke dynamiek is door onder meer de Deltawerken – begrijpelijk na de Watersnoodramp – veel verloren gegaan. Nu proberen we de verloren waarden voor vogels en natuur zoveel als mogelijk te herstellen. Binnen de kaders van waterveiligheid uiteraard.”

Waar liggen kansen voor vogels? Die vraag houdt Sonja Weeda dagelijks bezig. Ervoor zorgen dat het juiste wordt gedaan voor vogels, binnen de programma’s van Rijk en provincies. Ja, de Hedwigepolder is beslist een succes en het beheer is in goede handen bij Het Zeeuwse Landschap. Maar er kan nog zoveel meer. De aanleg van schelpenstrandjes langs de Oosterschelde bijvoorbeeld, als broedgebied voor kwetsbare soorten als bontbekplevier en strandplevier. Of het weer geschikt maken van bestaande eilandjes als broedgebied voor kustvogels door ze van te hoog opschietende vegetatie te ontdoen.

Sonja Weeda: “Idealiter zou je hier niets hoeven te doen, als de Zuidwestelijke Delta nog alle kenmerken had van een natuurlijk estuarium. Dan zou er vanzelf een dynamisch landschap zijn met ‘wandelende’ eilandjes, nieuwe slikken en aangroeiende schorren, zich verplaatsende stroomgeulen. Een zeekaart zou nog geen twee jaar bruikbaar zijn. De praktijk is anders. Sinds de aanleg van de Deltawerken is bijna twee derde van dit intergetijdengebied verloren gegaan en is de natuurlijke dynamiek goeddeels getemd. We zijn het aan de vogels verplicht te werken aan zoveel mogelijk behoud en herstel van hun leefgebied.”

Dat brengt ons vanzelf terug bij de Hedwige waar vogels inmiddels de vruchten plukken van dat natuurherstel. Dankzij maandelijkse tellingen van leden van Natuurbeschermingsvereniging De Steltkluut, vooral actief in het oostelijk deel van Zeeuws-Vlaanderen, weten we dat de Hedwige als een magneet werkt op diverse vogelsoorten. Telgegevens over 2023 en 2024 hebben een lijst opgeleverd van maar liefst 121 waargenomen soorten. Voor twaalf soorten vormen de slikken en slenken inmiddels een belangrijk voedsel- en rustgebied.

Wat sprekende voorbeelden. Vanaf de zomer tot en met de winter zijn er kluten (330 tot 700 ex.) en wulpen (tot 600 ex.), terwijl vooral november grote groepen kieviten (3.500 ex.) trekt. Maar liefst 5.000 tot 7.000 bergeenden brengen er de zomerrui door, in de winter zijn er 500 tot 1.000 present. Najaar en winter verblijven er 2.500 tot 5.000 wintertalingen en vanaf de nazomer scharrelen er lepelaars (in 2023 en 2024 resp. tot 390 ex. en 100 ex.) en kleine zilverreigers (minimaal 45 ex.) rond voor krabbetjes, garnalen en kleine vis.

Sonja Weeda: “De Hedwige is een belangrijke stap naar herstel van een meer evenwichtige dynamiek in de Westerschelde. De vaargeul richting Antwerpen is een soort racebaan geworden, het water stroomt er veel te hard in en uit, doordat-ie geschikt moet zijn voor gigantische schepen. Met als gevolg ook veel hogere getijdeverschillen dan er van nature zouden zijn. Om Antwerpen ‘droog’ te houden en anticiperend op de zeespiegelstijging werken onze zuiderburen daarom al aan nieuwe ontpolderingen langs de Schelde om overvloedig water te kunnen bergen.” Zo krijgt de Scheldemonding weer meer ruimte voor natuurlijke dynamiek. En de vogels? Die varen er wel bij.