Redden wat er te redden valt!

Als ik ’s morgens om 7.00 uur het boerenerf van Mart in Oostkapelle oprijd, klinkt meteen het bescheiden, nasale vogelgeluid toerrr toerrr toerrr. Mijn hart maakt een vreugdesprongetje. Het is al weer een jaar geleden dat ik de zomertortel voor het laatst hoorde. Toen in de duinen van Oostvoorne. Schitterende vogels, die nostalgische gevoelens oproepen. Die mij doen denken aan groepjes baltsende en om elkaar heen draaiende vogels op Brabantse zandakkertjes. Ruim dertig jaar geleden.

Zomertortel heette vroeger Europese tortel en is niet te verwarren met de turkse tortel. Deze laatste is een kop groter, eentonig grijsbeige van kleur met een zwarte halsring. Zomertortels zijn veel sierlijker en hebben een fraaie kaneelbruine rug en vleugels met zwarte schubben. In de blauwgrijze kop, die bij vrouwtjes iets bruiner is, prijken pientere oranjegele ogen omgeven door een rode ring van naakte huid. De borst is zachtroze van kleur en kenmerkend zijn de zwart-witte zijhalsstrepen. Bij het opvliegen springt de zwarte staart met witte eindband in het oog.

Dit oogstrelende duifje broedt in open bossen en dichte struwelen. Heeft een voorkeur voor  kleinschalig agrarisch gebied. Scharrelt graag over akkers op zoek naar allerlei onkruidzaden.  

Zomertortels zijn echte lange-afstandstrekkers. Het is onze enige duivensoort die in het najaar naar Afrika trekt. Daarin schuilt een deel van het probleem. Ze vliegen via Frankrijk, Spanje en Portugal. Onderweg worden ze opgewacht door een schare jagers, die ze met bosjes tegelijk uit de lucht knalt. Die jachtpraktijken dateren al van meer dan honderd jaar terug en hebben een ware slachting onder de tortels aangericht. Eind jaren zeventig van de vorige eeuw telden we in Nederland nog zo’n 35.000 tot 50.000 broedparen. Veldwerk dat tussen 2013 en 2015 voor de aankomende Vogelatlas is uitgevoerd, laat zien dat er daar nog slechts 1450 van over zijn! Een schrikbarende afname van 97%!

Het is te gemakkelijk om enkel jagers de schuld te geven. Maar in combinatie met de ontwikkeling van de intensieve landbouw en het gemis aan kruidenrijke akkerranden, brengt het de soort op de rand van verdwijnen in Nederland.

Reden voor Vogelbescherming en BirdLife International om de noodklok te luiden. Als we niet heel snel ingrijpen, is het te laat. Afgelopen mei is er met geld van de EU een actieplan voor de zomertortel vastgesteld. Een van de punten daarin is het instellen van een tijdelijk jachtverbod op zomertortels. BirdLife vindt dat zo’n moratorium er onmiddellijk moet komen, maar een aantal lidstaten wil daar nog niet zonder meer aan. Het laatste woord hierover is dus nog niet gezegd.

Jules Bos van Vogelbescherming Nederland: “Dat de EU het probleem van de zomertortel serieus neemt is hoopgevend, maar ons gaat dat natuurlijk niet snel genoeg. Daarom zoeken we samen met onze partners van BirdLife ook naar acties op de korte termijn. Zo doet men momenteel in Engeland proeven met het aanleggen van speciale voedselveldjes, waar zomertortels kunnen foerageren. Dit zijn kale akkertjes met een ijle vegetatie, waarop voldoende zaden te vinden zijn.”

“In Zeeland hebben we twee van dergelijke veldjes aangelegd, om te kijken hoe we die het beste kunnen inrichten.”

De teloorgang van de zomertortel gaat Jules Bos aan het hart. Hij kent de vogel als een hele algemene soort uit zijn jeugd, die de gehele zomer rondom de boerderij van zijn ouders in Noord-Limburg te vinden was. “De afname gaat dramatisch snel en de zomertortel geeft ons géén tijd om eerst uitgebreid onderzoek te doen, om te kijken wat nodig is. We moeten nú ingrijpen.”

De belangrijkste noodmaatregel in het Europese Actieplan is het bijvoeren van zomertortels. Met vooruitziende blik strooit Mart den Hollander, pluimveehouder in Oostkapelle, al enige jaren met kwistige hand speciaal duivenvoer op een kale strook in zijn moestuin. En met succes! Als we zijn moestuin inlopen, vliegt een zevental (!) zomertortels verschrikt op. “Ze scharrelen hier de gehele dag door. Dat is niet nieuw, want ik voer ze al minstens vijf jaar. Het is begonnen toen ik de monsters kippenvoer, die na het vullen van een nieuwe silo genomen worden, over het land uitstrooide. Ik zag dat Turkse tortels, maar ook zomertortels er dol op waren.”

Nu wordt er dus meer gericht gevoerd met speciaal tortelduivenvoer en houdt Mart elke dag bij hoeveel zomertortels er in zijn moestuin komen foerageren.

Tegen de windsingel aan de rand van zijn moestuin staat een schuiltentje. Ik installeer me met fotocamera, in de hoop enkele plaatjes van de legendarische zomertortel te kunnen schieten. Voordat ik er erg in heb zit ik oog in oog met een vogel, die ik nog nooit van zo dichtbij gezien heb. Kippenvelmoment.

In levende lijve is de soort zoveel mooier dan op een plaatje of foto. Ze zijn bescheiden in uiterlijk en gedrag. Geluidloos strijken ze neer op de ‘tortelduivenstrook’ en scharrelen al zaden pikkend van links naar rechts. Geen geluid, geen ruzie onder elkaar. Dat er op een gegeven moment ook een jong exemplaar neerstrijkt, is in ieder geval het ultieme bewijs dat de vogels met succes in de omgeving broeden. De camera ratelt.

Mart den Hollander: “Vanuit mijn jeugd kan ik me herinneren dat zomertortels zich vooral in de duinen ophielden. Daar zijn ze inmiddels verdwenen.”

Tot mijn verbazing lees ik later in ‘Het Vogeljaar’ van de befaamde natuurbeschermer Jac. P. Thijsse, ‘…dat Walcheren wel ’t best bij hen (zomertortel red.) staat aangeschreven. Scharen van torteltjes vliegen er laag over ’t bouwland met de staarten wijd uitgespreid’, aldus Thijsse en dat meer dan honderdjaar geleden.

“We hebben hier op Walcheren nog steeds lange, brede en hoge windsingels waarin ze graag broeden”, legt Mart den Hollander uit. Kennelijk is Walcheren altijd al een van de bolwerken van de zomertortel geweest.

Ook Jaap Kolijn is begaan met het wel en wee van de zomertortel. De in Terneuzen wonende hovenier inventariseert op verzoek van Vogelbescherming in Zeeuws-Vlaanderen de soort. Het is bekend dat zich rondom Retranchement een aantal territoria van zomertortels bevinden. Jaap Kolijn: “Vier weken geleden stond ik bij natuurgebied de Wallen zomertortels te observeren. Ik hoopte erachter te komen waar deze tortels foerageren, want daar weten we nog maar weinig van. Op een gegeven moment zag ik twee vogels in een rechte lijn in noordoostelijke richting vliegen.”

Een paar dagen later overkwam hem in buurtschap Terhofstede hetzelfde. “Ik ben de vogels simpelweg gevolgd en kwam uit bij een dijkhuisje aan de rand van Retranchement. Aan de hand van de hoeveelheid nestkastjes en vogelvoedersilo’s, begreep ik dat hier vogelliefhebbers moesten wonen.”

Jaap belde aan en na verteld te hebben, hoe hij hier terecht kwam, was het ijs snel gebroken. Hij werd gastvrij ontvangen door de bewoners Jan-Willem van Nieuwkerk en Maja Lemmen. De tuin rondom de woning is ingericht als een waar vogelparadijs. Bomen, struiken en dichte hagen zorgen voor broed- en schuilgelegenheid voor veel zangvogels. Er zijn drink- en badplaatsjes en niet onbelangrijk, Jan-Willem voert de vogels het gehele jaar door!

Ik ben er welkom, op voorwaarde dat Jaap, als ‘ontdekker’ van dit vogelparadijs, ook van de partij is. Met veel omhaal maakt Jan-Willem ons deelgenoot van zijn vogelvoerpraktijk. “Elke week trakteer ik de vogels op ruime schaal met onder andere ongepelde zonnepitten en allerlei andere zaden. Dat gaat het hele jaar door. Daarom kan ik niet langer dan drie dagen met vakantie.”

Hoe is dat zo gekomen? JeeWee, zoals hij zichzelf noemt: “Vroeger voerde de fietsenmaker in het dorp de vogels. Er zaten bij hem altijd tientallen Turkse tortels. Toen hij overleed, zo’n tien jaar geleden, kwamen die duiven hierheen om te eten. In hun slipstream kwamen er ‘s zomers dus zomertortels mee.”

De zomertortels bij JeeWee pikken zo te merken van alles een graantje van mee. “Soms komen ze met zeven tegelijk! Ik weet niet hoeveel tijd je hebt, maar ze komen altijd tussen 15.00 en 15.30 uur.”

Ik heb tijd en wacht, en warempel, klokslag 15.10 uur strijken er twee zomertortels op de voedertafel neer! Later paraderen ze over het lekker ruige gazon en pikken ze tussen de bloeiende klaver naar het door JeeWee uitgestrooide lekkers. “De zomertortel is zo ongeveer de mooiste vogel die er is.” En dat kan ik van harte onderschrijven.

En een ding is zeker: bijvoeren helpt!