De zwarte mees is geen koolmees

Soms levert de doortrek van zwarte mezen in september of oktober ware invasies in Nederland op. Slechts een klein deel van deze typische naaldbosbewoners brengt ook de winter bij ons door. De doortrekkers komen vooral uit Oost-Europa, en tijdens de trek kun je ze overal tegenkomen: in loofbomen, struiken en zelfs stadstuintjes. Ze zijn dan vaak heel tam, dus het is dé kans om ze eens goed te bekijken. ‘Onze’ zwarte mezen zijn standvogels, die zijn wat schuwer en blijven daardoor meestal weinig meer dan kleine vogels hoog in een den of spar.

Zwarte mezen zijn kleine en bleke uitvoeringen van hun grotere familieleden, koolmezen. Ze hebben net zulke witte wangen als kool- en pimpelmezen – zelfs een extra witte ‘vlek’ in hun nek – maar missen het frisse geel en groen. Aan dat wat grauwe kleed met zwarte kop en keel danken ze hun naam.

Bij ons tenminste, en ook de Fransen noemen ze ‘mésange noir’. De Engelsen niet, die zien meer steenkoolkleuren dan echt zwart bij deze meesjes en spreken daarom van ‘coal tit’. Koolmees is daarvan een vertaling, dus dat was misschien een betere naam geweest voor de zwarte mees. De logica is niet altijd navolgbaar bij vogelnamen. Misschien hadden we sowieso het voorbeeld van onze oosterburen moeten volgen, die hebben het over ‘Tannenmeise’, ofwel sparrenmees. 

Zwarte mezen zijn echte holenbroeders, doorgaans in bomen. Ze hakken niet zelf een holletje uit, maar gebruiken een bestaande opening. Is die niet in een boom te vinden, dan wijken ze uit naar de grond, waar ze bij voorkeur gebruik maken van holtes tussen boomwortels of onder stenen, zelfs van oude muizenholen. Daar maakt het vrouwtje een prachtig nestje in, dat ze bekleedt met fijn, droog mos en dierenhaar, plantenpluis en veertjes. Leuk is ook dat ze soms eekhoorns schijnen te volgen. Die zijn eerder in staat sparrenkegels te openen dan wanneer die rijp zijn, en daarbij blijft altijd wel een zaadje voor de zwarte mezen over.

Zwarte mezen zijn typische naaldboombewoners. Toen er begin vorige eeuw veel dennenbomen nodig waren omdat de mooie ronde stammen als stutpalen in de Limburgse steenkoolmijnen werden gebruikt, veranderden de Nederlandse bossen voor een deel in dennenwouden. De naaldbomen werden aangeplant en zwarte mezen profiteerden hier volop van. 

Inmiddels zijn de aantallen zwarte mezen sterk afgenomen, sinds 1990 met meer dan 60 procent zelfs. Dat komt misschien door overmatige stikstofdepositie, waardoor er minder insecten zijn. Maar ook lijkt het omzetten van dennenbos door loofbos een rol te spelen.  Zou de zwarte mees dus niet toch een kolenmees zijn?