Weinig ijs: veel ijsvogels en winterkoninkjes

Dit moeten haast wel twee bikkels van vogels zijn die helemaal opfleuren in de kou: ijsvogels en winterkoningen. Althans, dat zou je denken met zulke namen. Niets is echter minder waar: massale sterfte komt voor tijdens strenge winters, zoals tussen 2009 - 2010 - 2011. Dankzij de relatief milde winters die daarop volgden, gaat het ze nu gelukkig erg goed.

De ijsvogel heet waarschijnlijk zo, omdat hij in winters met veel vorst vaak wordt gezien bij een wak in het ijs: de enige plek met open water waar nog een visje te vangen is. Of de naam is afgeleide van het Germaanse ‘eisenvogel’ (ijzeren vogel) en heeft helemaal niets met temperatuur te maken, maar met zijn metaalblauwe glans.

Dan ‘winterkoning’. Volgens een Griekse sage hielden vogels in het bos op een winterdag een wedstrijd wie de koning van de dieren mocht zijn. Lang verhaal kort: de winterkoning won en vandaar de naam. Of, ze heten zo omdat ze ook ’s winters, soms zelfs tijdens een sneeuwstorm, ongestoord hun liedje zitten te zingen om hun broodnodige winterterritorium te verdedigen.

IJsvogels en winterkoningen overwinteren in Nederland, maar hebben een bloedhekel aan strenge vorst en sneeuw. IJs is echt de grootste vijand van de ijsvogel, die helder, open water nodig heeft om naar vissen te duiken. Is dat er niet, dan nemen zijn vetreserves af. Daardoor heeft hij niet alleen te weinig energie om warm te blijven, maar ook te weinig vet om de veren waterafstotend te maken. En als hij dan eindelijk wel kan duiken naar vis, neemt het verenkleed te veel van het ijskoude water op. De winterkoning vindt simpelweg te weinig insecten en andere kleine diertjes als er een pak sneeuw ligt.

Onhandig! Niet tegen kou kunnen en dan in een land wonen waar ’s winters de ijsbloemen op de ramen staan (stonden?) Toch gedijen winterkoning en ijsvogel hier goed. Dat komt omdat ze in milde jaren zeer snel, veel jongen kunnen grootbrengen. Ter illustratie: een winterkoning mannetje bouwt wel vier tot zes nesten en hoopt niet één, maar wel twee of drie vrouwtjes te strikken. Als dan de eerste generatie jongen is uitgevlogen, volgt er meestal nog een tweede en soms zelfs een derde. Dat tikt aan.

Er zit ook een subtiel verschil in de reactie van winterkoning en ijsvogel op vorst, blijkt uit onderzoek van Sovon. Een koude winter deelt een harde klap uit aan winterkoningen. Dat trekt binnen een paar zachte jaren weer bij en na vier milde winters groeien de aantallen niet nog verder, maar blijven stabiel. Bij de ijsvogel, daarentegen, kunnen de gevolgen van een koude winter tot meer dan tien jaar later nog merkbaar zijn. Zolang er zachte winters blijven komen, blijven hun aantallen dan ook toenemen, zelfs tot na de twaalfde zachte winter op rij.

Mogelijk trekt een deel van de winterkoninkjes tóch zuidelijker waar het warmer is en er meer insecten zijn, concludeert Sovon. En als ze dan terugkomen, nemen ze snel de territoria van hun in overleden soortgenoten in bezit. Dat kan hun snelle herstel verklaren. Waarom doen ijsvogels dan niet hetzelfde? Misschien wel omdat er zo weinig écht goede territoria voor ze zijn in Nederland. Dan weegt het risico op ijs wellicht wel op tegen het houden van zo’n goed leefgebied. Je moet tenslotte maar zien wat je weer kan krijgen als je weg bent geweest, dus wagen ze de gok.

Leuk weetje: bij de Tuinvogeltelling zien we de lange periode met relatief warme winters ook terug in het aantal ijsvogels en winterkoningen dat de deelnemers telden in hun tuin. Zo werden er in januari 2011 maar 36 ijsvogels geteld en vorig jaar maar liefst 343. Winterkoningen: 5.612 in 2011 en vorig jaar 12.534! Benieuwd wat deze winter ons zal brengen? Tel mee en beleef het mee: wie weet wel een ijsvogel of winterkoning in jouw tuin dit jaar.